پیش نوشت
مشغول مطالعه یک صفحه در ویکی پدیا بودم که متوجه یک اشتباه در استناد مطالب شدم. به بهانه این اشتباه موردی تصمیم گرفتم پیرامون اطمینان پذیری ویکی پدیا یادداشتی بنویسم و ضمن تشریح این اشتباه به این سوال بپردازم که چرا نمی‌شود به ویکی پدیا اعتماد کامل داشت؟
ویکی‌پدیا، به عنوان بزرگ‌ترین دانشنامه آنلاین جهان، به دلیل دسترسی آزاد و گسترده‌اش به منابع اطلاعاتی، یکی از محبوب‌ترین منابع برای تحقیق و مطالعه است. اما آیا میتوان به اطلاعات ارائه شده در ویکی‌پدیا به طور کامل اعتماد کرد؟
پاسخ چندان پیچیده نیست. سیاست ویکی‌پدیا بر نگارش دقیق و مستند استوار است و تأکید دارد که کاربران بدون سوگیری مطالب را بنویسند.(+) با این حال نظارت دقیقی برای پایبندی به این سیاست‌ها وجود ندارد. کاربران آزادانه می‌توانند مطالب را ویرایش کنند اما ضمانتی برای عدم سوگیری و ارتکاب اشتباه وجود ندارد.
هرچند تلاش برای کاهش سوگیری و نگارش مستند مطالب قابل انکار نیست اما ادعای اینکه سوگیری صفر مطلق باشد غیرممکن است. علاوه بر این مسئله اشتباهات کابران نیز مطرح است.
اما برویم سراغ اشتباهی که زمینه ساز نوشتن این مطلب شد:
بررسی موردی یک اشتباه
در صفحه مربوط به علامه مجلسی در بخش منتقدین این عبارت نوشته شده:
در پاراگراف دوم مطلبی به «سید محسن امین» و «علامه طباطبایی» نسبت داده شده مبنی بر اینکه این دو بزرگوار معتقدند: «کتاب بحارالانوار مخلوطی از محتوای مفید و بی‌ارزش است و در آن راست و دروغ به هم آمیخته شده است». برای راستی آزمایی این دیدگاه کافیست به منبعی که خود کاربر به آن استناد کرده نگاهی بیندازیم. ارجاع به دانشنامه ایرانیکا است. ظاهرا کاربر حوصله مراجعه به منبع دسته اول و آثار خود این دو بزرگوار را نداشته و به دانشنامه ایرانیکا اکتفاء کرده است. به هر حال این متن دانشنامه ایرانیکا است:
In the Aʿyān al-šiʿa Amin remarked (IX, p. 183) that Majlesi’s merits notwithstanding, his writings needed revision, as they indiscriminately mixed useful and worthless material (Ar. al-ḡaṯṯ wa’l-samin lit. “the meagre and the fat”), and his interpretations of the traditions were often precipitate. Amin also disapproved of the fanaticism (ʿaṣabiya) with which people spoke about Majlesi. The philosopher Ṭabāṭabāʾi mainly disagreed with Majlesi over the definition and conceptualization of the intellect, and this disagreement earned Ṭabāṭabāʾi the characteristically heavy criticism of the clerical establishment in Qom
ترجمه
در کتاب “اعیان الشیعه”، امین بیان کرد (جلد 9، صفحه 183) که علیرغم محسنات مجلسى، نوشته‌های او نیاز به بازنگری داشتند، زیرا او به طور بی‌رویه مطالب مفید و بی‌ارزش را با هم آمیخته بود (عربی: الغث و السمين، به معنای “ناب و ناخالص”) و تفسیرهای او از روایات اغلب عجولانه بود. امین همچنین از تعصب (عربی: عصبیة) که مردم درباره مجلسی صحبت می‌کردند، ناراضی بود. فیلسوف طباطبایی عمدتاً در تعریف و مفهوم‌سازی عقل با مجلسی اختلاف داشت و این اختلاف باعث شد طباطبایی به طور خاص مورد انتقاد شدید نهاد روحانیت در قم قرار گیرد.
Translated by ChatGPT
همانطور که ملاحظه کردید با خواندن همین متن دسته چندمی که کاربر به آن ارجاع داده دو ایراد اساسی می بینیم:
اولا بنابر چیزی که در متن ایرانیکا آمده علامه طباطبایی اصلا در مورد کتاب بحار الانوار سخنی نگفته و اختلاف ایشان با علامه مجلسی در مسئله دیگری (عقل) است. اما کاربر ویکی نویس با عطف علامه طباطبایی بر سید محسن امین جمله را به گونه‌ای نوشته که گویا این جمله عقیده هر دوی آنهاست. در حالی که این مطلب فقط عقیده سیدمحسن امین است و ارتباطی با علامه طباطبایی ندارد.
ثانیا عبارت «کتاب تبدیل به ملغمه‌ای شده که راست و دروغ در آن مخلوط و قابل تشخیص نیستند» نه در متن دانشنامه وجود دارد نه در کتاب خود نویسنده. این جمله‌ای است که کاربر ویکی نویس از جیب مبارک اضافه کرده و آن را به سید محسن امین نسبت می‌دهد!
این متن کتاب اعیان الشیعه است که سید محسن امین دیدگاه خود را در مورد علامه مجلسی تقریر می‌کند. دانشنامه ایرانیکا هم به همین صفحه استناد کرده است:
يقول المؤلف: فضل المجلسي لا ينكر وتصانيفه الكثيرة التي انتفع بها الناس لا تقدر لكن لا يخفى ان مؤلفاته تحتاج إلى زيادة تهذيب وترتيب وقد حوت الغث والسمين وبياناته وتوضيحاته وتفسيره للأحاديث وغيرها كثير منه كان على وجه الاستعجال الموجب قلة الفائدة والوقوع في الاشتباه.
ترجمه
مولف می‌گوید: فضل مجلسی انکار نمی‌شود و تألیفات زیاد او که مردم از آن بهره‌مند شده‌اند، قابل اندازه‌گیری نیست. اما پوشیده نیست که تألیفات او نیاز به تهذیب و ترتیب بیشتری دارند و حاوی مطالب بی‌ارزش و ارزشمند هستند. بیانات، توضیحات و تفسیر او از احادیث و غیره، اکثرا با عجله انجام شده که باعث کم شدن فایده و وقوع اشتباه شده است.
در کتاب اعیان الشیعة اصلا کلمه راست و دروغ به کار نرفته است. سیدمحسن می‌گوید: «قد حوت الغث و السمین». الغث یعنی لاغر، السمین یعنی چاق. یعنی هم سخن ضعیف و بی‌ارزش دارد هم مطلب مفید و ارزشمند. در متن دانشنامه هم به همین توضیح اشاره شده بود. با این‌وجود اما ویکی نویس محترم تمایل داشته تعبیر راست و دروغ را هم به انتهای جمله اضافه کند!
علاوه بر این کاربر ویکی نویس صلاح دیده مقدار مطالب مفید و بی‌ارزش کتاب بحارالانوار را هم برای خوانندگان محاسبه و مشخص کند. کاربر نوشته: «مواد کم و مفید را با مواد بی‌ارزش زیادی مخلوط کرده». البته درست تر این بود که بنویسد «مواد مفید اندکی را با مواد بی‌ارزش زیادی مخلوط کرده» . فارغ از اینکه کاربر محترم از ساده نویسی همین جمله نیز عاجز بوده، متن کتاب اعیان الشیعة نسبت به مقدار مفید یا بی‌ارزش بودن محتوا ساکت است.
به این ترتیب:
اولا این دیدگاه علامه طباطبایی نبود، فقط سید محسن امین بود؛
ثانیا بحارالانوار مخلوط راست و دروغ نبود، مخلوط مفید و بی‌ارزش بود؛
ثالثا بحث کم و زیادش نبود، عجله در نگارش و وقوع در اشتباه بود؛
بنابراین میتوان گفت کاربر ویکی نویس جمله‌ای نوشته که با جمله «خسن و خسین هر سه دختران مغاویه‌اند» تفاوت زیادی ندارد.
خوشبختانه تمامی فعالیت های کاربران در ویکی پدیا دقیق ثبت می‌شود. می‌توانید از بخش تاریخچه تمامی ویرایش هایی که انجام گرفته را مشاهده کنید. این جمله نیز توسط کاربری با عنوان 14.5x114 در تاریخ 16 اوت 2017 به این صفحه اضافه شده است. جزئیات این ویرایش را می‌توانید از اینجا مشاهده کنید.
این ایرادی بود که من به صورت اتفاقی با آن مواجه شدم. این قبیل ایرادات ممکن است در صفحات دیگر هم تکرار شده باشد. من در حال حاضر مصادیق دیگری را بررسی نکردم اما اگر پیدا کنم به تدریج به این یادداشت اضافه خواهم کرد.
مشخصا نمی‌توان اعتماد و اطمینان مطلقی به محتوای ویکی پدیا داشت. بر فرض فقدان سوگیری -که فرض محالی است- هنوز احتمال ارتکاب اشتباه توسط ویکی نویسان وجود دارد.
به همین خاطر صرفا برای اطلاع اجمالی میتوان از مطالب ویکی پدیا بهره گرفت. اما اگر دنبال یادگیری مسائل مهمی هستیم حتما لازم است صحت و سقم مطالب را بررسی کرده یا از منابع معتبر دیگری استفاده کنیم.